Tekst: Ez 36,26

Tłumaczenie:

26.a. I dam wam

              serce nowe

              i ducha nowego

          dam w wasze wnętrze.

    b. I zabiorę

             serce kamienne z ciała waszego

        i dam wam

             serce cielesne.

Uwagi:

w. 26.b. basar tłumaczę w obu przypadkach jako rzeczownik i przymiotnik bazujące na słowie „ciało”. W niektórych tłumaczeniach nie jest to wystarczająco widoczne, że nowe serce będzie tej samej materii co ciało, na co wskazuje użyte hebrajskie słownictwo, dlatego podkreślam to w tłumaczeniu.

Forma/Struktura/Kontekst:

Werset 26 rozpoczyna waw consecutivum, tłumaczone przez „i”, które kontynuuje zapowiedzi Bożego działania wobec i wśród Izraela. Podobnie pierwszy czasownik o rdzeniu ntn (dawać) to koniugacja kal, forma perfectum consecutivum, która wskazuje na czynność kontynuującą poprzednio opisane działanie Boga. Cały werset można zinterpretować jako dwa zamknięte zdania – drugie z nich rozpoczyna się od czasownika o rdzeniu swr (zabierać/usuwać). Oba zdania są ściśle powiązane logicznie i składniowo z poprzedzającymi je i następującymi po nich wypowiedzeniami.

Werset 26 stanowi część Ez 36,1-38, fragmentu, który jest zapowiedzią odzyskania ziemi
i odnowienia Izraela przez JHWH. Ez 36,1-15 jest intrygującą mową, skierowaną do ziemi Izraela – jest to widoczne zwłaszcza w 36,4, w którym wymieniane są poszczególne elementy rzeźby dawnego terytorium Izraela. JHWH ustami proroka obiecuje ziemi Izraela odnowę, tj. wypędzenie obcych narodów, powrót wygnańców oraz obietnicę błogosławieństwa, widoczną w żyzności, urodzaju i płodności. Sama scena przypomina nieco obraz sądu, w którym ziemia Izraela jest osobą poszkodowaną i znieważoną.

W Ez 36,16-17 napotykamy na podobną jak w 36,1-2 formułę wydarzenia Słowa, która zaznacza wypowiedzi JHWH o losie Izraela – przeszłym, teraźniejszym i przyszłym. Moshe Greenberg w komentarzu z serii Anchor Yale Bible Commentary dzieli Ez 36,17-38 w następujący sposób:

A1.17-19: Postępowanie Izraela sprowadziło nieczystość na ziemię, co stało się powodem wygnania;
A2.20-21: Wygnanie stało się powodem zniesławienia Imienia Bożego wśród nieobrzezanych;
B1.22-23 i 32 stanowią klamrę, wyjaśniającą powód działania JHWH wobec Izraela (świętość Imienia)

B2. 24-32: Wymienione zostają kolejne etapy Bożej odnowy Izraela
- powrót wygnańców do ich ziemi: 24;
- oczyszczenie z nieczystości: 25;
- wszczepienie nowego serca i ducha, które rodzi posłuszeństwo Prawu: 26-27;
- stałe zamieszkiwanie ziemi jako lud JHWH: 28;

- płodność i żyzność ziemi: 29-30;
- Izrael po odnowie robi sobie wyrzuty ze względu na swoje dawne postępowanie i dostrzega niezasłużony charakter Bożego działania: 31-32;
C1 i C2. 33-38: Podziw dla działania JHWH ze strony obserwatorów i pogan oraz obietnica odbudowy populacji.

Księga Ezechiela jest osadzona w czasie wygnania narodu Izraelskiego z Palestyny, czyli w okresie ostatecznego upadku Królestwa Judy wraz ze zdobyciem oblężonej Jerozolimy przez Babilończyków w 586 roku p.n.e. Kontekstem narracyjnym księgi jest sytuacja ludu przebywającego na wygnaniu wśród nieobrzezanych i nieczystych kultowo narodów. Stawia to pytanie o moc Boga Izraelitów, ponieważ związek Bóstwa z narodem, kultem i zamieszkiwanym terenem postrzegano jako ścisły. Ustanie sprawowania kultu, zrujnowanie ziemi i wygnanie narodu kwestionuje wiarę w JHWH i jego moc sprawczą.

Jedną z kluczowych koncepcji w Ez 36,16-38 jest główny motyw działania JHWH, którym jest świętość jego imienia (36,22-23), nieodłącznie związana z losem Izraela (20-21). Ma to związek zarówno z powiązaniem imienia z tożsamością osoby w językach semickich, jak i z rolą publicznego przeżywania chwały i wstydu w kulturze Bliskiego Wschodu. Zarówno postępowanie Izraelitów, jak i ich późniejszy los przekładają się na desakralizację Imienia Bożego. Stąd troska JHWH, czy raczej postępowanie w zgodzie ze swoją istotą, prowadzi do obdarowania Izraela pomimo i wbrew ich naturze. Werset Ez 36,26 jest otoczony zapowiedziami przywrócenia stanu sprzed wygnania, w zasadzie opisujących nowy exodus (wyjście), sam zaś stanowi zapowiedź odnowy wewnętrznej – nie tylko zewnętrznego powrotu do ziemi, żyzności, płodności, czystości rytualnej. Odnowa wewnętrzna jest konieczna, ponieważ wg logiki Ez 36,16-21 lud okazał się niezdolny do przestrzegania przymierza, do wypełniania Prawa nadanego mu z zewnątrz, czyli do komunikacji z Bogiem przez swoje postępowanie, mające być odpowiedzią na Boży czyn zbawienia. Dlatego odnowa będzie również dotyczyć wnętrza Izraelitów.

Z perspektywy krytyki redakcji można założyć, że najstarszą częścią jest Ez 36,16-22, na który odpowiedź stanowił Ez 36,24-28 (odtwarzanie historii redakcji pozostałych części pomijam dla czytelności). Ten trzon jest bardzo bliski zarówno Jr 31,31-34, jak i Ez 11,16-21, gdzie wizja przyszłości jest odpowiedzią na pytanie o to, jak będzie możliwe przyszłe zbawienie Izraela, skoro lud już raz zawiódł i okazał się winny, czyli złamał przymierze. Sam Ez 36,26 to prawie dosłowne przytoczenie Ez 11,19, więc powiązanie tych fragmentów ze sobą nie ulega wątpliwości. Ez 36,24-28 podobnie jak Jr 31,31-34 i Ez 11,16-22 wskazują na przyszłe zbawienie Izraela, którego podstawą będzie przemiana całego Izraela. Tym samym Bóg Izraela nie tylko zatroszczy się o gwarancję dotrzymania przymierza ze swojej strony, ale i zapewni je ze strony ludu, dokonując jego wewnętrznej przemiany. To będzie gwarancją iż Izrael nie odpadnie ponownie od Boga, jak to było w przeszłości.

Dla zrozumienia Ez 36,26 istotne jest zwrócenie uwagi na treść Ez 36,24-28, które stanowią bezpośredni kontekst wersetu. Ez 36,24 zapowiada odwrócenie losu wygnańców, czyli powrót Izraelitów z krain ludów żyjących poza przymierzem z Bogiem Izraela, do ziemi, z której zostali wygnani. Werset 25. nawiązuje do zarzutu z w. 17-19 – Izrael sprowadził na siebie nieczystość przez rozlew krwi i bałwochwalstwo, która jest porównana do nieczystości spowodowanej upływem krwi w czasie krwawienia miesięcznego kobiety. Bóg zapowiada oczyszczenie ludu „czystą wodą” (dosł.; lub: „wodą oczyszczającą”), co jest nawiązaniem do rytu oczyszczenia nieczystości cielesnej przez pokropienie wodą, przynoszącą oczyszczenie (patrz IV Mojż. 19,13.20). Oznacza to likwidację przyczyny wypędzenia Izraela z ziemi, którą było nagromadzenie stanu nieczystości przez rozlew krwi i bałwochwalstwo. Wersety 26. i 27. zostaną omówione w dalszej części opracowania, ponieważ są ze sobą ściśle powiązane. Werset 28. podkreśla skutki oczyszczenia i przemienienia wnętrza Izraelitów – będą mieszkać w ziemi praojców, stanowiąc lud JHWH.
W samym Ez 36,26 znajdujemy cztery czasowniki, które dotyczą sfery przekazywania: trzykrotnie ntn (dawać) oraz jednokrotnie swr (zabierać/usuwać). Agensem tych czynności jest JHWH, patiensem, czyli obdarowanym – Izrael. Rzeczowniki są ściśle związane ze sferą antropologiczną – lew (serce), ruah (duch), kerew (wnętrze), basar (ciało), i są dookreślone kwalifikująco: hadasz/a (nowy/a), ewen (kamienne), basar (cielesne/mięsiste).

Komentarz:

w. 26.a. Lew (serce) należy rozumieć jako ośrodek racjonalno-emocjonalny człowieka, a nie tylko emocjonalny, jak przyjęło się w kulturze europejskiej. Niejasne pozostaje wzajemne powiązanie pomiędzy lew a ruah, czyli pomiędzy sercem a ciałem. Niektórzy interpretują je jako tożsame – wtedy dzielące je waw odczytują jako epexegeticum, czyli waw wyjaśniające (tłum. „czyli”). Biorąc pod uwagę całość, jaką tworzy sekwencja Ez 36,26-27, można zauważyć, że w 26.b. i 27. zostają osobno wyjaśnione oba terminy, co wskazywałoby, że nie należy ich rozumieć jako tożsamych, tylko jako wzajemnie się uzupełniających. Osobną kwestią jest pytanie o to, czy ruah hadasza (duch nowy) i ruhi (mój duch) są tożsame. W logice w. 26.a i 27. oba pojęcia opisują dar Boga, przy czym jeden wskazuje na kontrast względem zastanej sytuacji („nowy”), a drugi na obecność mocy samego Boga („mój duch”), która będzie widoczna w postawie posłuszeństwa ludu. Są one więc zniuansowane znaczeniowo, analogicznie do serca („nowe”, czyli „mięsiste/cielesne”).
Serce jest związane z ideą komunikacji – słuchania i posłuszeństwa. W księgach Jeremiasza i Ezechiela szczególnie istotne jest doświadczenie oporu w sercach słuchaczy wobec przyjęcia przesłania tych proroków, co prowadziło do wniosku, iż jakakolwiek zmiana, czy też powrót do pierwotnej relacji Boga Izraela ze swoim ludem są w ówczesnym czasie niemożliwe.
Ruah (duch) określa tchnienie, moc, energię życiową daną od Boga. Darowanie nowego ducha i nowego serca oznacza odnowę człowieka, ponieważ brak już nadziei na jego poprawę, na posłuszeństwo JHWH i skuteczność apelów o zmianę serca i postawy (Ez 18,31 stanowi takie wezwanie).
W całym zdaniu wyłącznie Bóg Izraela jest tym, który przejmuje inicjatywę i tworzy na nowo również wnętrze swojego ludu, serce i ducha, czyli daje mu odnowioną tożsamość. Oba słowa (serce i duch) występują w l.poj., podkreślając wspólnotowy charakter działania Boga Izraela – naród będzie miał (jedno) nowe serce i nowego ducha.

w. 26.b. Drugie zdanie omawianego wersetu objaśnia konieczność dania ludowi lew hadasz (nowe serce), czyli w zasadzie ideę transplantacji serca, wszczepienia serca. Obecne serce ludu jest określone jako haewen (kamienne), czyli nieczułe, głuche i niezdolne do udzielenia odpowiedzi Bogu Izraela, do przestrzegania przykazań. Basar (ciało) nie ma w tym kontekście znaczenia pejoratywnego jak w NT greckie sarx (ciało/mięso) – kamienne serce stanowi element niepasujący do ciała, do istoty człowieka. Dlatego zostanie ono usunięte przez JHWH, a na jego miejsce wstawione lew basar (serce cielesne), które będzie żywe, wrażliwe, zdolne do reakcji – dzięki temu człowiek stanie się kongruentny i nie będzie miał w sobie obcego elementu.
W wersecie następującym 27 myśl jest kontynuowana – Bóg da ruhi (dosł. mojego ducha) do wnętrza ludu, co będzie się manifestować w impulsie płynącym z wewnątrz do przestrzegania przykazań. Odpowiada to na pytanie o to, jak manifestować się będzie „nowy duch”, którego da Bóg Izraelowi – będzie on Bożą mocą, która przekształci sferę wolitywną i ukierunkuje na przestrzeganie nakazów i przykazań.

Ez 36,26 stanowi punkt kulminacyjny fragmentu 36,24-28, który opisuje nowy ratunek, czyli zbawienie Izraela od sytuacji, w jakiej zasłużenie się znalazł (wg 36,17-19). Sam Bóg Izraela sprowadzi wygnańców do ziemi obiecanej im przodkom (jak przywódca), oczyści ich z ich nieczystości przelewania krwi i bałwochwalstwa (jak kapłan), a przede wszystkim dokona radykalnej przemiany ich wnętrza – zarówno sfery racjonalno-emocjonalnej (serce), jak i wolitywnej, intencjonalnej (duch). Dzięki temu lud stanie się zdolny do komunikacji (cielesne serce) oraz będzie postępować zgodnie z Bożą intencją, do czego zostanie uzdolniony mocą Bożą (mój duch). Wypełnianie przykazań będzie wyrazem odnowy wewnętrznej Izraela. Ta radykalna zmiana wnętrza sprawi, że lud będzie mieszkać w obiecanej im ziemi w trwałym przymierzu z Bogiem Izraela. W całym procesie odnowy Izraela Bóg będzie jedynym agensem, który nie tylko gwarantuje wierność przymierzu ze swojej strony, ale zatroszczy się również o przemianę ludu tak, żeby Izrael już więcej nie postępował wbrew przymierzu z JHWH, mieszkając w obiecanej jego przodkom ziemi.

Bibliografia:
Rumianek R., Księga Ezechiela. Tłumaczenie i komentarz, Warszawa 2009.
Taylor J.B., Ezekiel. An Introduction & Commentary, Leicester-Downers Grove 1969, s. 227-234.
Block D.I., The Book of Ezekiel, NICOT, vol. II, Chapters 25-48, s. 337-366.
Bowen N.R., Ezekiel, Abington Old Testament Commentaries, s. 222-223.
Einleitung in das Alte Testament, pod red. E. Zengera, wyd. 8, Stuttgart 2012, s. 592-609.

Autor/ka: Grzegorz Olek